Ο Θεόδωρος Παπά Παράσχου Φωκαεύς ενδιαφέρει την επιστήμη της Μουσικολογίας αλλά και την ιστορία της εξελίξεως των μουσικών πραγμάτων γενικότερα από τρεις κυρίως απόψεις, γιατί τριπλή υπήρξε και η αποφασιστική συμβολή του από άποψη μελοποιϊας, ως μελουργός, από άποψη καταγραφής μακαμιών και τραγουδιών, ως «τονιστής», και από άποψη εκδοτικής δραστηριότητος, ως εκδότης των βασικών μουσικών βιβλίων.
Για τον Θεόδωρο Φωκαέα, γνωρίζουμε τις χρονολογίες σπουδαίων γεγονότων της ζωής του χάρη σε μια βιογραφία του, που δημοσίευσε αμέσως μετά τον θάνατο του ο υιός του Κωνσταντίνος, στα 1851, και επανέλαβαν τ' άλλα δυο  παιδιά του, ο Αλέξανδρος και o Λεωνίδας, στα 1863 και 1869,αλλά και χάρη στις ειδήσεις που ο ίδιος μας άφησε, είτε στους προλόγους, είτε στις αγγελίες των εκδόσεων του.
Μας είναι χρήσιμο εδώ ένα μεγάλο παράθεμα απ΄ τη βιογραφία του, που όπως φαίνεται συνέθεσε ο Ονούφριος Βυζάντιος. «Θεόδωρος Παπά Παράσχου πατρίδα είχε τας εν Ιωνία, Φώκας, γεννηθείς τω 1790....». Ο πατέρας του Παράσχος ήταν παπάς, μια πρώτη εγγύηση για την ευδοκίμηση του μικρού Θεοδώρου.
Τα πρώτα μουσικά βήματα τα έκαμε κοντά στον πατέρα του. Μικρός έχασε την όραση του για εννέα ολόκληρα χρόνια. Αυτό στάθηκε σοβαρό εμπόδιο στις σπουδές του. Θα πρέπει να έπαθε την τύφλωση στα δεκαπέντε του περίπου χρόνια, γύρω στα 1805, και να θεραπεύτηκε στα 1814.
Την Παλαιά Μέθοδο της τέχνης της σημειογραφίας την έμαθε στις Κυδωνίες από τον αδερφό του Αθανάσιο, λίγα χρόνια πριν φύγει για την Κωνσταντινούπολη.
Είχε γρήγορη μουσική αντίληψη κι είχε μάθει καλά την ψαλτική τέχνη στις Κυδωνίες, γιατί όταν έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, σχεδόν αμέσως ανέλαβε ψάλτης στον Άγιο Δημήτριο στα Ταταύλα, συμψάλλοντας με τον διδάσκαλο Χουρμούζιο, αλλά για πολύ λίγο. Στην Κωνσταντινούπολη ο ζήλος του για τελειοποίηση στην Ψαλτική Τέχνη και εκμάθηση της Νέας Μεθόδου αναλυτικής σημειογραφίας, τον οδήγησε στον Γρηγόριο Πρωτοψάλτη, λαμπαδάριο τότε της Μ.Χ.Ε.
Η επίδραση του Γρηγορίου στο έργο του Θεοδώρου είναι φανερή, και η ενασχόληση του δευτέρου με τα τραγούδια, ελληνικά και τουρκικά, και την έκδοση τους, δεν μπορεί παρά στον Γρηγόριο να έχει τις καταβολές της. Ωστόσο, δάσκαλος του υπήρξε και ο Χουρμούζιος, αφού μάλιστα συνέψελναν στα Ταταύλα.
Εψαλλε για περισσότερα από τριάντα χρόνια, τα πρώτα 6 ως Λαμπαδάριος στον Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου των Ταταούλων μετά του Διδασκάλου Χουρμουζίου, και τα υπόλοιπα ως Πρωτοψάλτης του Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Γαλατά,  μετά του αοιδίμου Σταυράκη.
Ο ίδιος ο Θεόδωρος Φωκαεύς, στα 1843, μας πληροφορεί ότι «Έκαμα παύσιν του ψάλλειν εις την εν Γαλατά Ιεράν Εκκλησίαν του Αγίου Νικολάου, καθότι αι σωματικαί δυνάμεις μου δεν με συγχωρούσι το έργον τούτο εις το εξής».
Την τελευταία δεκαετία της ζωής του την αφιέρωσε ο Θεόδωρος στην εκδοτική δραστηριότητα και τη μελοποίηση του προσωπικού του έργου. Δεν έπαψε όμως μέχρι το θάνατο του να διδάσκει την ψαλτική και την εξωτερική μουσική. Άρχισε να διδάσκει τουλάχιστο μετά από 2-3 χρόνια που θα κράτησε η μαθητεία του στη Μουσική Σχολή του γένους, δηλαδή κοντά στα 1820-21, τότε που έκλεισε η Σχολή αυτή. Και δεν δίδασκε τη μουσική ερασιτεχνικά, αλλά συστηματικά, σε τύπο σχολείου και με αμοιβή για προσπορισμό χρημάτων.
Οι πολλές υποχρεώσεις και ευθύνες που είχε αναλάβει με τις εκδόσεις του και η έγνοια του να ανταποκρίνεται σ΄αυτές, τον έφθειραν σωματικά και ψυχικά και τον κρατούσαν μακριά απ’ την μελοποιία. Και πράγματι φαίνεται πώς δημιούργησε το προσωπικό του έργο την τελευταία δεκαετία της ζωής του, όπως προκύπτει από το γεγονός ότι στις δυο τελευταίες πολύτομες εκδόσεις του, τη Μουσική Μέλισσα (4 τόμοι, το 1848) και το Ταμείον  Ανθολογίας (3 τόμοι, το 1851) συγκέντρωσε τα δικά του συνθέματα, που μερικά μάλιστα χαρακτηρίζονται «νέα». Το μόνο που τον ευχαριστεί και δεν μπορεί να το κρύψει, είναι το ότι «αι προστεθείσαι νέαι μελοποιίαι μου καθυποβληθείσαι εις την επίκρισιν της Α. Θ. Παναγιότητος και της περί Αυτήν Ιεράς Συνόδου και εξετασθείσαι επεδοκιμάσθησαν και εκρίθησαν άξιαι δημοσιεύσεως, ως μη νεωτερίζουσα, αλλά φυλάττουσαι αυστηρώς το ύφος και το μέλος της καθιερωμένης εκκλησιαστικής μουσικής».
Το έργο του Θεοδώρου διαδόθηκε ευρύτατα, ανθολογήθηκε σε χειρόγραφα στο Άγιον Όρος και αλλού και κέρδισε την προτίμηση των ψαλτών λόγω της απλότητας, και της εύρυθμης μελωδικότητας του.
Τη 3 Οκτωβρίου 1851, απέθανε σχετικά νέος, και σαν άνδρας ενάρετος, φιλόμουσος και φιλογενής, όντας «αναγκαίος έτι εις την κοινωνίαν».
Γυρνώντας τώρα πίσω ν' ανακεφαλαιώσουμε το τρίπτυχο της δραστηριότητας του και αποτιμήσουμε την προσφορά τον στα μουσικά πράγματα, πρέπει να επισημάνουμε ότι κατάγινε με το έργο της μελοποιίας στα τελευταία χρόνια της ζωής του, θεωρώντας τα ποιήματα των προγενεστέρων, ακόμα και των συγχρόνων του διδασκάλων, ως «άριστα» μελωδήματα, και υποδεικνύονται αυτά στην Κρηπίδα του ως απαραίτητα μαθήματα, που πρέπει να διεξέλθει όποίος θέλει να τελειοποιηθή στη Ψαλτική Τέχνη.
Εκδίδοντας την Κρηπίδα του, στα 1842, κάνει υπαινιγμούς κατά του Λεσβίου Συστήματος, που το θεωρεί νεωτεριστικό και δεν παραλείπει, όπως σχεδόν σε όλους τους προλόγους του, να εγκωμιάσει τους ευεργέτες του γένους, τους τρεις Δασκάλους και εξηγητές της Νέας Μεθόδου αναλυτικής σημειογραφίας.
Ηδιδακτική Θεωρητική προσφορά του παρατηρείται στο περί «ορθογραφίας» κεφάλαιο, που σαν εκδότης που ήταν, ήταν και ο αρμοδιότερος στην εποχή του να συντάξει.
Στην άλλη δραστηριότητα του Φωκαέως, της καταγραφής και εκδόσεως των τραγουδιών, σημασία έχει ένα μάθημα έντεχνο, που το αποκαλεί «Κιάρι», προς χρήσιν των μουσικολογιωτάτων, και που όπως φαίνεται η εκδοτική δραστηριότητα του Θεοδώρου Φωκαέως, ξεκίνησε το 1830 με την έκδοση της Ευτέρπης, και τελείωσε με τον θάνατο του, στα 1851, που πρόφτασε και είδε τυπωμένο τον Α΄ τόμο της τρίτομης  Ανθολογίαs του.
Εξέδωσε, στο διάστημα των είκοσι χρόνων, οκτώ και με τα δυο τελευταία πολύτομα έργα, δέκα βασικά μουσικά βιβλία, πού αποτελούν μνημεία ιστορικά  της ψαλτικής τέχνης, αλλά και μνημεία καλλιτεχνικά της τυπογραφίας. Οι εκδόσεις του έβγαιναν σε δύο χιλιάδες αντίτυπα έκαστη. Το  Αναστασιματάριο και την Ανθολογία του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου τα έβγαλε ο ίδιος σε δύο εκδόσεις. Η εξέλιξη των ψαλτικών οφείλει πολλά στους εκδοτικούς κόπους του Θεοδώρου για την σταθεροποίηση και διάδοση τής ψαλτικής παράδοσης.
Νία σπουδαιοτάτη πτυχή τής νεοελληνικής ιστορίας αποτελούν οι κατάλογοι των συνδρομητών στο τέλος των εκδόσεων του. Στο τέλος της Συλλογής  ιδιομέλων (1831), του  Αναστασιματαρίου (1832 και 1839), του  Ταμείου      Ανθολογίαs  (1837),  του  Καλλοφωνικού  Ειρμολογίου (1835), της Πανδώρας (1843) και της Μουσικήs Μέλισσαs (1848) στις σελίδες 202-231 του Δ΄ τόμου περιέχονται τα ονόματα πολλών εκατοντάδων συνδρομητών, με την αναγραφή του επαγγέλματος τους και του τόπου καταγωγής. Αρχιερείς, ιερομόναχοι, μοναχοί, ψάλτες και φιλόμουσοι σ΄όλα τα μέρη της Ορθοδοξίας αποτελούσαν τις εστίες του μουσικού πολιτισμού. Είναι συγκινητικό να διαβάζουμε τώρα τα τοπωνύμια ελληνικών κοινοτήτων στη Βουλγαρία και τη Μ. Ασία που τίποτε άλλο πια δεν μας τις θυμίζει. Οι κατάλογοι αυτοί των συνδρομητών είναι, πέρα απ΄ την ιστορική τους αξία, ένα προσκλητήριο να σκύψουμε να δούμε τις ρίζες μας και ν΄ αναγνωρίσουμε την ταυτότητα και μαζί τη δύναμη της ρωμαίικης μας προβολής.

 

ΤΟ  ΕΡΓΟ  ΤΟΥ
 
Α. Κύριο έργο μέλη της νυχθημέρου ακολουθίας:
    Εσπερινού
    Ανοιξαντάρια σε ήχο πλ. δ΄.
    Μακάριος ανήρ (τρία): «Μέγιστον» σε ήχο βαρύ και ήχο πλ. δ', και «σύντομον» σε ήχο πλ. δ'.
    Κεκραγάρια «εκκλησιαστικά»: κατ' ήχον οκτώ.
    Δογματικά Θεοτοκία της Οκτωήχου (εκτός του πλ. β', βαρέος και πλ. δ').
    Στιχηρά ιδιόμελα της Οκτωήχου τα Αναστάσιμα των αίνων του γ' και το πλ. δ' ήχου, τα Αναστάσιμα εσπέρια του δ' ήχου, και τα αναστάσιμα απόστιχα του πλ. α' και πλ. β' ήχου.
    Φως ιλαρόν, σε ήχο πλ. β'.
    Δοξαστικό των αποστίχων του όρθρου Μ. Τετάρτης, «Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις», πλ. δ' (μέλος αργό στιχηραρικό).
    Εις την Προηγιασμένην «Κατευθυνθήτω» (δύο), σε ήχο πλ. β' και πλ. α'.
    Νυν αι δυνάμεις, (τέσσερα), σε ήχο  α', δ', βαρύ και πλ. δ'.
    Μάθημα Θεοτοκίο Θεοτόκε Παρθένε, οκτώηχο (σύντμηση της συνθέσεως του Πέτρου Μπερεκέτη).
    Μάθημα Πανάγιε Νικόλαε σε ήχο πλ. α' (σύντμηση της συνθέσεως του Δανιήλ Πρωτοψάλτου).
     Όρθρου
     Πολυέλεος  Εξομολογείσθε τω Κυρίω, σε ήχο δ' λέγετο.
    Εκλογή. Λόγον Αγαθόν (δύο), σε πλ. δ' και βαρύ τετράφωνο.
    Θεοτοκίο δια την εκλογή, αλλά και τον πολυέλεο του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος.
    Δέσποινα πρόσδεξαι σε πλ. δ'.
    Ο Ν' ψαλμός, με τα καταληκτικά Ταις των  Αποστόλων -  Αναστάς (δύο) σε βαρύ και πλ. δ'.
    Τα πεντηκοστάρια της Μ. Τεσσαρακοστής Της μετανοίας - Τηs σωτηρίας – Τα πλήθη σε ήχο  β΄.
    Δοξολογίες μεγάλες (πέντε) σε α΄, βαρύ, β΄, β΄ χρωματικό από τον Νη (πλ.δ΄ χρωματικός), τρίτο, βαρύ από τον Ζω.
    Καλοφωνικός ειρμός Νυν πεποιθώς σε πλ.δ΄.
      Λειτουργίας
    Τρισάγιον Δύναμις, Άγιος ο Θεός  εις ήχον β΄.
    Κύριε ελέησον, (και «εν τη αρτοκλασία») μια σειρά κατ' ήχον (δύο σε ήχο βαρύ).
    Eις πολλά έτη - Δόξα σοι Κύριε, ήχος γ'.
    Χερουβικά, Κυριακών και εορτών, μεγάλα, πλήρης σειρά, και άλλη σειρά (σύντομα) πλήρης.
    Σιγησάτω πάσα σαρξ, σε ήχο πλ. α'.
    Αξιον έστιν ήχος γ', δ' λέγετος, πλ. β', βαρύς.
    Κοινωνικά Κυριακών. Αινείτε  κατ' ήχον, οκτώ.
    Κοινωνικά των εορτών οκτώ.
    Κοινωνικά, «δια τας αποδόσεις των ήχων»  Μακάριοι ους εξελέξω, κατ' ήχον οκτώ.
 Β. 'Εξηγητικο έργο – «τονίσματα»:
    Εξήγησε πολλά τραγούδια, ελληνικά και τουρκικά, γραμμένα πρώτα στην προ του 1814 σημειογραφία, και τα εξέδωσε στα βιβλία Ευτέρπη και Πανδώρα. Μερικά τραγούδια θα πρέπει ν' αποτελούν «τόνισμα», δηλαδή καταγραφή του μέλους τους από τον Θεόδωρο Φωκαέα.
Γ. Εκδοτικο έργο :
    Εξέδωσε τα εξής σπουδαία μουσικά βιβλία: Ευτέρπη (1830), Συλλογή ιδιόμελων (1831), Αναστασιματάριον(1832 και 1839), Ταμείον Ανθολογίας, Γρηγορίου Πρωτοψάλτου (1834 και Ι837), Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ( 1835), Δοξαστάριον Ιακώβου Πρωτοψάλτου ( 1836), Κρηπίδα ( 1842), Πανδώρα ( 1843-1846), Μουσική Μέλισσα ( 1848), Ταμείον Ανθολογίας (1851, τον Α΄ τόμο).
 
Γρηγόριος Στάθης
Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
Πρόεδρος ΙΒ
Επιστροφή στην Αρχική Σελίδα

[ ΑΡΧΙΚΗ ] [ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ]

Επιστροφή στα Περιεχόμενα